SHIROKURO

uit: Trouw, door Sander Hiskemuller
17 juni 2013

Nicole Beutler spreekt graag van 'Gesamtkunstwerken' als zij het over haar werk heeft. Alle ingrediënten die de choreografe tot haar beschikking heeft, vervlecht ze tot een intelligent bouwwerk van zintuiglijke ervaring. Voor het dansconcert 'Shirokuro' ging zij met lichtontwerper Jean Kalman en pianiste Tomoko Mukaiyama een samenwerking aan. Door te kiezen voor die laatste heeft Beutler het voor zichzelf in zekere zin iets gemakkelijker gemaakt dan in eerder werk. Want Mukaiyama, in de dans onder andere bekend door haar werk met Jirí Kylián, ís reeds een en al beweging. Sterker nog: Mukaiyama's uitvoering van de zesde pianosonate van de Russische componiste Galina Oestvolskaja (1919-2006) in 'Shirokuro' is een explosie van expressie.

Het podium is in het duister gehuld, een vleugel staat in het midden. Tomoko Mukaiyama lijkt een spin zoals ze in het schemerduister de vloer op tijgert, slechts verlicht door een aantal her en der verspreide tl-buizen. In dat diffuse licht en met haar lange zwarte pruik lijkt ze op een geestverschijning uit een Japanse horrorfilm, angstaanjagend en op een vreemde manier opwindend. Als ze gaat zitten aan de vleugel doet ze dat met haar ontblote rug naar ons toe, in fel tegenlicht waardoor we alleen haar contouren zien. En dan begint ze dat krankzinnig radicale werk van Oestvolskaja te spelen, dat bestaat uit snoeiharde en massieve klankclusters die zich maar blijven herhalen. Oestvolskaja werd door Elmer Schönberger 'de vrouw met de hamer' genoemd en ook zien we duidelijk de woorden van Reinbert de Leeuw terug, die hij als een van de meest vooraanstaande vertolkers van Oestvolskaja's muziek eens uitte: "De muziek van Oestvolskaja vraagt een intensiteit die je fysiek haast niet op kunt brengen."

Wat héét: Mukaiyama gooit haar hele lichaam in het pianospel, hamert met knuisten op de toetsen, alsof ze door de duvel op de hielen wordt gezeten. Maar na verloop van tijd, als prachtig muzikaal en theatraal tegenwicht, maken de woeste noten plaats voor romantische muziek van Robert Schumann. Bijna etherisch in lyrische luister - een groter contrast is niet denkbaar.

En ook een soort antithese van Mukaiyama zelf voltrekt zich op toneel, in de persoon van Mitchell Lee van Rooij, ex-danser van Scapino Ballet Rotterdam, die in zijn witte bloes wel iets wegheeft van een dwaallicht op het water. Langzaam worden zijn bewegingen sterker en molenwiekt hij de ruimte in, alsof hij Mukaiyama's pianospel in zich probeert op te zuigen.

Als Mukaiyama zich van de piano losmaakt en met Lee van Rooij ten slotte in een duet samenkomt, is dit koppel het yin-yangteken dat vlees wordt, licht en donker als elkaars onmisbare tegenpolen.

'Shirokuro' betekent 'wit en zwart' in het Japans. De allergrootste tegenstellingen die je kunt hebben in het leven, worden in 'Shirokuro' vol spirituele verwijzingen centraal gesteld. De belichting van Jean Kalman, bekend door zijn samenwerking met operaregisseur en Holland Festivaldirecteur Pierre Audi, volgt een pad dat eveneens is geplaveid met extremen. Van de duistere nacht gaan we naar een gouden ochtendgloren, vaag wordt helder. En met elke wisseling is het podium weer in een ander mysterieus landschap omgetoverd, met als apotheose een asregen van zwarte snippers en een, letterlijk, overweldigend toneelbeeld als finale. Deze beelden zijn ronduit schitterend, maar misschien net iets té esthetisch, afgezet tegen de oerschreeuw die uit Oestvolskaja's muziek opstijgt en de intuïtieve 'flow' in Lee van Rooijs dans.

Ondanks dat kleine minpunt beleef je 'Shirokuro' als een heftige liefdesaffaire waarin de partners muziek, dans en vormgeving elkaar tot extremen drijven, en daarin iets moois ontstaat. Soms liefdevol, soms kinky, fel en dan weer zacht. Voor wie dat klinkt als een ideale relatie, is 'Shirokuro' een ideale voorstelling.

Lees meer >>

uit: Theaterkrant, door Moos van den Broek
30 januari 2013

Duisternis versus licht, geluid versus stilte, speelse humor versus rigiditeit; de voorstelling Shirokuro speelt met uitersten. Shirokuro, dat letterlijk zwart-wit betekent, is een cocreatie van pianiste en beeldend kunstenaar Tomoko Mukaiyama, choreograaf Nicole Beutler en lichtontwerper Jean Kalman. De driftige compromisloze muziek van de Russische componiste Galina Oelstvolskaja is leidraad. Shirokuro is een esthetische ervaring vol pathos met af en toe een tedere knipoog.

Geïnspireerd door het gegeven van een dansconcert zochten Beutler en Mukaiyama elkaar op. De zoektocht naar de juiste muziek, bracht hen bij het werk van Oelstvolskaja, een componiste die uitermate fysieke muziek schreef en een teruggetrokken leven leidde in Rusland. Oelstvolskaja kreeg pas op latere leeftijd erkenning, vooral dankzij de inspanningen van Reinbert de Leeuw.

De voorstelling opent met het bescheiden licht van drie kleine TL-lampjes, ze liggen verspreid over het toneel. Geluid van een ademhaling wordt opgevolgd door een zacht mechanisch gepiep, Mukaiyama leidt haar pianoconcert in met een mysterieuze soundscape. Nauwelijks zichtbaar komt ze even later op, murmelend en scharrelend rond één van de lichtjes, om zich vervolgens met de lamp achter haar piano te nestelen.

Mukaiyama’s verschijning is haast dierlijk, ook wanneer ze achter haar piano zit en het publiek slechts haar blote rug ziet met daar omheen de grote bos zwart haar. Dat wezenachtige wordt versterkt door haar fysieke pianospel. Met haar handwortel en vuist hamert ze op de toetsen en om dat met volle kracht te kunnen doen, gebruikt ze haar volle gewicht en wipt haar lichaam energiek op en neer. Het heeft iets aandoenlijks, zeker ook doordat Mukaiyama Oelstvolskaja’s muziek zo nu en dan afwisselt met bedeesde noten van Schumann. Het contrast schept een muzikale spanning. Een andere tegenstelling dient zich aan wanneer danser Mitchell Lee van Rooij in het povere licht verschijnt en net als Mukaiyama eerst nog een diffuus bewegend wezen is, omdat slechts zijn witte blouse het licht vangt. De suggestie wordt continue gevoed in Shirokuro.

Met ferme armbewegingen hakt van Rooij (voorheen danser van Scapino) de langzaam oplichtende ruimte in stukken. Vol met zijn gewicht in de beweging en parallel aan Mukaiyama’s pianospel. Zijn lage heupen en zwiepende krachtige armbewegingen doen denken aan het bewegingsvocabulaire van een vechtsport. Maar ook de beweging transformeert, vooral als Van Rooij en Mukaiyama, die met haar zwarte pruikhaar veel weg heeft van Yoko Ono, hun trage en verstilde pas de deux inzetten. Mukaiyama danst daarbij bijna letterlijk in de schaduw van haar evenknie.

Indringende bundels licht vanachter de grijszilveren gordijnen kondigen een nieuwe episode aan. Het verassende toneelbeeld in Shirokuro verandert voortdurend van perspectief, aanvankelijk subtiel maar gaandeweg de voorstelling stelliger. Met eenvoudig middelen creëert Jean Kalman nieuwe landschappen. In een van zijn beelden dwarrelen, vergezeld van een subtiel ritselend geluid, duizenden zwarte snippers als as omlaag. Niet als kort en oppervlakkig effect, maar lang en aanhoudend. Het is knap hoe dit kunstenaarstrio elkaar heeft opgezweept in de zoektocht naar uitersten. Beeld, dans en muziek versmelten in Shirokuro tot een aangrijpende zintuiglijke ervaring.

Lees meer >>

uit: Volkskrant, door Mirjam van der Linden
18 juni 2013

Vanavond op het Holland Festival de Nederlandse première van Shirokuro van choreograaf Nicole Beutler. Ze legt hoe muziek, dans en licht in de voorstelling versmelten.

'Mijn liefde voor de piano gaat zo ver dat ik stiekem altijd een man heb gewild die piano speelt.' Nicole Beutler (44), choreograaf, flapt het eruit en heeft meteen spijt. 'Te persoonlijk.' Wat ze maar wil zeggen: de piano is het mooiste instrument dat er bestaat. 'Als kind luisterde ik uren naar mijn grootmoeder. Als die niet aan het schaatsen was, zat ze achter het klavier. Toch is de pianomuziek die ik nu voor Shirokuro gebruik geen typische pianomuziek: van het typisch melodische van het instrument is weinig meer over. De pianiste slaat op zijn botten, de piano schreeuwt.'

Die pianiste is Tomoko Mukaiyama. Samen met danser Mitchell-lee van Rooij (ex-Scapino Ballet) geeft ze vanavond in het Holland Festival vorm aan de modernistische Pianosonates 5 en 6 van de Russische Galina Ustvolskaya (1919-2006). En dat gaat er fysiek aan toe. Mukaiyama hamert zo hard, vaak met hele vuisten of onderarmen, dat ze geregeld een stukje van haar kruk omhoog schiet, haar lange zwarte haardos (een pruik van paardenhaar en echt haar) heen en weer vliegend als woeste manen. Bij Van Rooij stulpen de klanken zich door zijn lichaam een weg naar buiten.

Beutler noemt Shirokuro een 'dansconcert' en voegt daarmee weer een kleur toe aan haar heterogene oeuvre. Beutler, die in haar geboorteland Duitsland beeldende kunst en literatuur studeerde voordat ze in Amsterdam naar de School voor Nieuwe Dansontwikkeling ging, is lastig te typeren. De vorm waarin ze haar fascinaties giet, verschilt van keer tot keer. Ze springt van klassieke ballerina's naar een zingende danseres naar een dialoog tussen mensen en poppen. Van een dansfilm over oudere linedancers die een flashmob doen, naar een project met jonge dansstudenten over stijldansen, volgende maand in Julidans. Voor Beutler is het niet meer dan logisch: 'Ik houd van dingen die ik nog niet zo goed ken, vandaar dat ik altijd zoek naar nieuwe vormen en een andere logica.'

Toch zijn er ook constanten in de ruim vijftien jaar dat Beutler nu professioneel actief is. In de Nederlandse dans valt ze op door haar hergebruik van materiaal. 'Waar het genereren van nieuwe bewegingen, voortkomend uit het lichaam van die ene danser, meestal het uitgangspunt is voor choreografen, kijk ik graag naar wat al bestaat. Daarvan pak ik de essentie en die beweging of dat gevoel ga ik herhalen, intensiveren, scratchen. In de hedendaagse dans draait het altijd om nieuw nieuw nieuw. Maar nieuw is een illusie.'

Beutler maakte de afgelopen jaren producties die vergaand (en meestal zeer eigenzinnig) waren geïnspireerd op klassiek ballet (Les Sylphides, 2008), de barokopera (Lost is my quiet forever, 2008), heldinnen uit de toneelliteratuur (1: Songs, 2009), het minimalisme (2: Dialogue with Lucinda, 2010), de romantiek (3: The garden, 2011) of bijvoorbeeld de Griekse tragedie (Antigone, 2012). 'Ik houd nu eenmaal van geschiedenis', zegt ze. 'En van klassieke talen. Mijn moeder was boekhandelaar, mijn vader docent Grieks en Latijn. Het is leuk om de wortels van iets te doorgronden. Als het niet zo'n gepriegel met wattenstokjes zou zijn geweest, was ik misschien wel archeoloog geworden.'

De pianosonates van Ustvolskaya - uit 1985 en 1986 - passen Beutler goed. Het fysieke karakter ervan maakte ze letterlijk fysiek door de pianiste beweeglijk en met blote rug te laten spelen en haar te confronteren met een danser. Een danser die 'niet op, maar in de muziek' danst en zo de compositie in beweging zichtbaar maakt. De sonates hebben een dubbelheid die Beutler herkent: 'Er zit enorm veel passie en verlangen in. Ondraaglijk, zeker als je weet wat voor geïsoleerde vrouw Ustvolskaya was. Tegelijkertijd is het ook een uiterst gecalculeerd werk. Een spiegelcompositie, alles precies op de noot. Minimalistisch, streng, met veel herhalingen, gedram. Expressionistisch en kaal tegelijk dus. Daarom is Tomoko's spel ook punk én elegant.'

Vanwege haar analytische aanpak en Duitse gründlichkeit is Beutler wel 'de kunstenaar van de rede en de ontleding' genoemd. Een compliment? 'Ik weet het niet. Wel weet ik dat ik laveer tussen het Apollinische en het Dionysische, tussen doordachte articulatie en emotie, intuïtie.'

Waar een choreograaf als Krisztina de Châtel beheersing nodig heeft omdat haar impulsieve kant anders met haar aan de haal gaat, heeft Beutler beheersing nodig om haar impulsieve kant juist te bereiken. 'Binnen een strenge ordening komen chaos en complexiteit vanzelf. Helder communiceren vind ik een vereiste, maar daarbij is er in mijn voorstellingen zeker ook plaats voor rock, donder en vette schmink.'

De letterlijke vertaling uit het Japans van Shirokuro is wit-zwart. Beutler heeft de voorstelling zo genoemd, en ook in die kleuren vormgegeven, omdat er in de muziek nauwelijks grijstonen zitten. 'Ustvolskaya laat de piano brullen. Na een tijdje komt er weliswaar een zachter deel - een beetje verlossing, schoonheid, hoop - maar al snel slaat ze dat weer kapot. Ik heb me afgevraagd: is het zwart wel zo afgrijselijk, of het heeft het ook iets omhullends? Is het wit niet juist leeg, doods?'

Dan, lachend en een tikje beschaamd: 'Ik ben altijd een idealist geweest, heb een licht activistische kant. Kom op mensen, jullie kunnen het! Ik herinner anderen graag aan hun kracht. En krachtig is deze muziek zeker.'

Lees meer >>